قدیمی‌ترین بناهای آجری در ایران

بناهای آجری ماندگاری که تعدادشان هم در سرزمین ما کم نیست، هر کدام ماجراهایی را از سر گذرانده‌اند که مطالعه این داستان‌ها ما را بیش از پیش با معماری اصیل ایرانی پیوند می‌زند. پس تا پایان این مطلب ما را همراهی کنید و بدانید آنچه را که در دل آثار زیبای معماری نهفته است. در اینجا درباره 6 بنای آجری ماندگار ایرانی که در زیر بیان شده و سرگذشت جالب آنها با هم می‌خوانیم.

1. مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان
2. گنبد سلطانیه در زنجان
3. برج مهماندوست در دامغان
4. مقبره امیر منصور سامانی در بخارا
5. گنبد سرخ در مراغه
6. برج قابوس در گنبد کاووس

مسجد شیخ لطف‌اللّه در میدان نقش جهان اصفهان

نخستین مورد از بناهای آجری ماندگار در معماری ایرانی که در این مطلب بررسی می‌کنیم، مسجد شیخ لطف‌الله است. این مسجد که در میدان نقش جهان واقع شده و گنبد آن مدورترین گنبد جهان است، یادگار هنر صفویان و توسط یکی از به‌نام‌ترین معماران دوران صفویه یعنی استاد محمدرضا اصفهانی به سبک معماری اصفهانی، در مکانی که قبلا در آن مسجدی مخروبه قرار داشت، ساخته شد.

معماری این بنا به حدی تاثیرگذار بوده که سال‌ها بعد محوطه میدان آزادی تهران را با الهام از این مسجد ساختند. ساخت مسجد شیخ لطف‌الله به دستور شاه عباس صفوی و به مدت 18 سال به طول انجامید. این مسجد فقط مختص شاه عباس و خانواده سلطنتی بود و مردم عادی نمی‌توانستند به آن ورود کنند.

نام این مسجد از شخصی به نام شیخ لطف‌اللّه گرفته شده است. شیخ لطف‌الله از بزرگترین علمای شیعه و ساکن لبنان بود که به دعوت شاه عباس صفوی به ایران آمد. نماز جمعه‌های این مسجد توسط ایشان اقامه می‌شد و در آموزش‌های دینی آن زمان این شیخ نقش بسیار مهمی داشته است. به همین دلیل نام این مسجد را به نام او گذاشتند.

این بنا که از گذشته تا به امروز سالانه گردشگران بسیاری را به سوی خود جدذب کند، در زمان رضا شاه مرمت شد.

وجه تمایز مسجد شیخ لطف‌اللّه با سایر مساجد ایرانی

نکته‌ای که این مسجد را از سایر مساجد ایرانی متمایز کرده، عدم وجود دو بخش در آن است.

وجه تمایز دیگر نبود حیاط چهار ایوانی و شبستان ورودی در این مسجد می‌باشد و نکته جالب این است که اینها مواردی هستند که در معماری اکثر مساجد ایرانی لحاظ شده‌اند.

اما سوالی که برایتان پیش می‌آید این است که چرا این مسجد حیاط چهار ایوانی، شبستان ورودی و از همه مهمتر مناره ندارد؟

برای نبود شبستان ورودی و حیاط چهار ایوانی اطلاعات دقیقی در دست نیست اما در مورد نداشتن مناره، روایات و دلایل متعددی ذکر شده که صحت و سقم هیچکدام به درستی مشخص نیست اما در زیر به برخی از آنها پرداخته می‌شود.

دلایل عدم وجود مناره در مسجد شیخ لطف‌اللّه

فلسفه وجودی مناره پیش از اسلام در مساجد به عنوان راهنمایی برای مسیریابی و یافتن شهر بوده است. به این صورت که با مشاهده مناره‌ها، شهر را شناسایی می‌کرده‌اند. رفته رفته این عنصر به نمادی برای مساجد و محل اقامه نماز تبدیل شد. با توجه به این توضیحات، برخی بر این عقیده هستند که چون مسجد شیخ لطف‌الله برای مردم عادی ساخته نشده و نیازی به یافتن آن توسط عامه مردم نبود، دلیلی برای وجود مناره و به تبع آن شناسایی مسجد در آن احساس نشد.

روایت دیگری که در این باره وجود دارد این است که در معماری ایرانی مناره را نماد مرد و گنبد را نماد زن می‌دانستند. اما این مسجد مختص زنان صفویان بوده و شیخ لطف‌الله در آن به آموزش دینی آنها می‌پرداخته است. بر همین اساس برخی نبود مناره در این مسجد را به این دلیل می‌دانستند. بر اساس برخی شواهد دیگر نیز فضای زنانه آنجا به دلیل حرمسرا بودن این مسجد بوده است.

گنبد سلطانیه در زنجان

گنبد سلطانیه در شهر زنجان واقع شده است. این شهر بسیاری از آثار تاریخی ارزشمند را در خود جای داده است. گنبد سلطانیه آرامگاه سلطان محمد خدابنده (الجایتو) و مربوط به زمان ایلخانیان است. البته در برخی از منابع گفته شده که بر خلاف تصور بسیاری از افراد پیکر سلطان محمد در کوه‌های اطراف به خاک سپرده شده است.

ای بنا از نظر ارتفاع سومین در جهان است. این گنبد با ارتفاع 48.5 و دهانه 25.5 در سال 703 هجری قمری به دستور سلطان محمد خدابنده توسط 3000 کارگر در طول 10 سال ساخته شد.

نکته حائز اهمیت در مورد این گنبد این است که در برخی از منابع ذکر شده که این گنبد ابتدا با هدف انتقال پیکر حضرت علی(ع) از نجف به سلطانیه ساخته شد. اما زمانی که این هدف با شکست مواجه شد، تغییراتی در آن به وجود آوردند و با وصیت الجایتو این مکان آرامگاه او شد. 110 پله موجود در این بنا که به معنای نام حضرت علی در زبان ابجد است، گواهی بر این امر و ارادت سلطان محمد به امام علی(ع) است.

این بنای ارزشمند کاملا از آجر ساخته و از سه قسمت تربت خانه، سردابه و گنبدخانه تشکیل شده است. گنبد آن نیز آجری است و با روکش فیروزه به شیوه معرق کاری پوشیده شده است. این گنبد فارغ از معماری آجری بینظیر آن، به دلیل اینکه نخستین گنبد دو پوششی در دنیا است، همواره مورد توجه قرار گرفته است.

همان‌طور که پیشتر در مقاله معماری آجری و آجرکاری در دوره‌های مختلف ایران گفته شد، این بنا به حدی تاثیر گذار بود که در ساخت کلیساهای اروپایی از جمله کلیسای سانتاماریا در فلورانس از آن الهام گرفته شده است.

این بنا کاربرد ساعت آفتابی نیز دارد. به صورتی که از نوری که از پنجره‌های بزرگ گنبد می‌گذشته، حدود ساعت را تعیین می‌کردند. گنبد سلطانیه تا به امروز چندین بار در زمان‌های صفویان و قاجار مرمت شده است.

برج مهماندوست در دامغان

برج مهماندوست در فاصله 16 کیلومتری شهر دامغان و در جنوب روستای مهماندوست قرار گرفته و مربوط به دوران سلجوقیان است. این بنا که به ارتفاع 15.5 و دارای 12 ضلع است، از بناهای آجری قدیمی در معماری ایرانی می‌باشد.

برج مهماندوست در سال 490 هجری قمری در زمان سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده است. با مشاهده این برج، اولین موردی که توجه‌ها را به خود جلب می‌کند، قسمت فوقانی آن است که شامل سه ردیف مقرنس‌کاری و کتیبه‌ای به خط کوفی است. در این کتیبه اطلاعاتی مانند تاریخ ثبت بنا آورده شده است.